ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಪ್ರಾಣಿ ಪೂಜೆಯು ಪ್ರಕೃತಿಯೊಂದಿಗಿನ ಆಳವಾದ ಸಂಬಂಧವನ್ನು ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿಸುತ್ತದೆ. ಹಸು, ಹಾವು, ಗೂಳಿ ಸೇರಿದಂತೆ ಹಲವು ಪ್ರಾಣಿಗಳನ್ನು ದೇವರ ಅವತಾರವೆಂದು ಪೂಜಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ, ಇದು ಭಾರತೀಯ ಸಂಸ್ಕೃತಿಯಲ್ಲಿ ಅವುಗಳ ಮಹತ್ವವನ್ನು ಎತ್ತಿ ತೋರಿಸುತ್ತದೆ.
ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಪ್ರಾಣಿ ಪೂಜೆ ಒಂದು ವಿಶಿಷ್ಟ ಆಚರಣೆಯಾಗಿದೆ. ಹಳ್ಳಿಗಳಲ್ಲಿ ಇಂದಿಗೂ ಈ ಪದ್ಧತಿ ಮುಂದುವರಿದಿರುವುದು ದೊಡ್ಡ ಸಂಗತಿ. ಆದರೆ ನಗರಗಳಲ್ಲಿ, ಹಬ್ಬ ಹರಿದಿನಗಳಲ್ಲಿ, ಯಾವುದೇ ವಿಶೇಷ ಸಂದರ್ಭಗಳಲ್ಲಿ, ಮರಗಳು ಮತ್ತು ಪ್ರಾಣಿಗಳನ್ನು ಪೂಜಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಪ್ರಾಣಿಗಳು ದೇವರೊಂದಿಗೆ ಸಂಬಂಧ ಹೊಂದಿವೆ ಎಂದು ಅನೇಕ ಜನರು ನಂಬುತ್ತಾರೆ. ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಪ್ರಕೃತಿಯನ್ನು ದೇವರೆಂದು ಪರಿಗಣಿಸಲಾಗಿದೆ. ಈ ಪ್ರಾಣಿಗಳು ಪ್ರಕೃತಿಯ ಭಾಗವೆಂದು ನಂಬಲಾಗಿದೆ. ಅಂತಹ ಕೆಲವು ಪ್ರಮುಖ ಪ್ರಾಣಿಗಳ ಬಗ್ಗೆ ಇಲ್ಲಿ ತಿಳಿಸಲಾಗಿದೆ.
ಹಸು: ಹಿಂದೂಗಳು ಗೋವನ್ನು ಅತ್ಯಂತ ಪವಿತ್ರವೆಂದು ಪರಿಗಣಿಸುತ್ತಾರೆ. ಹಸುಗಳನ್ನು ಗೋಮಾತೆ ಮತ್ತು ಕಾಮಧೇನು ಎಂದು ಪೂಜಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಗೋವು ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನ ನೆಚ್ಚಿನ ಪ್ರಾಣಿ ಎಂದು ಭಕ್ತರು ನಂಬುತ್ತಾರೆ. ಇದಲ್ಲದೆ, ಹಸುವಿನ ಹಾಲು, ಸಗಣಿ ಮತ್ತು ಮೂತ್ರವನ್ನು ಪವಿತ್ರವೆಂದು ಪರಿಗಣಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಭಕ್ತರು ಹಸುವನ್ನು ರಕ್ಷಿಸಲು ಮತ್ತು ಅದನ್ನು ಪೋಷಿಸಲು ಇಷ್ಟಪಡುತ್ತಾರೆ. ಕೆಲವರು ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಗೋವುಗಳನ್ನು ಹಿಂಸಿಸಬಾರದು ಎಂದು ಗೋಶಾಲೆಗಳನ್ನು ಆರಂಭಿಸುತ್ತಾರೆ. ಹಲವು ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ಗೋವುಗಳಿಗೂ ಸೀಮಂತಗಳನ್ನು ಮಾಡಲಾಗುತ್ತದೆ. ಗೋಕುಲ ಅಷ್ಟಮಿಯ ದಿನದಂದು ಹಸುಗಳನ್ನು ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಪೂಜಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ.
ಹಾವು: ವಿಷಪೂರಿತ ಹಾವುಗಳನ್ನೂ ಭಕ್ತಿಯಿಂದ ಪೂಜಿಸುವುದು ಭಾರತೀಯರ ವಿಶೇಷತೆ. ನಾಗು ಹಾವನ್ನು ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಶಿವನು ಆಭರಣವಾಗಿ ಧರಿಸಿದ್ದಾನೆ ಮತ್ತು ಹಾವುಗಳು ಸಹ ದೇವರಿಗೆ ಸಮಾನವೆಂದು ಭಕ್ತರು ನಂಬುತ್ತಾರೆ. ನಾಗಪಂಚಮಿ, ಸುಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯ ಷಷ್ಠಿಯಂತಹ ಹಬ್ಬಗಳಲ್ಲಿ ಹಾವು, ಹಾವುಗಳಿಗೆ ವಿಶೇಷ ಪೂಜೆ ಸಲ್ಲಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ನಾಗದೇವತೆಯ ಆರಾಧನೆಯಿಂದ ಸರ್ಪದೋಷ ನಿವಾರಣೆಯಾಗಿ ಶಿವನ ಕೃಪೆ ಲಭಿಸುತ್ತದೆ ಎಂಬುದು ಭಕ್ತರ ನಂಬಿಕೆ.
ಗೂಳಿ: ಭಗವಾನ್ ವೃಷಭೇಶ್ವರ ಮತ್ತು ನಂದೀಶ್ವರನಾಗಿ ಗೂಳಿಯನ್ನು ಪೂಜಿಸುತ್ತಾರೆ. ಗೂಳಿಯು ಶಿವನ ವಾಹನವೂ ಆಗಿರುವುದರಿಂದ ಅದನ್ನು ಭಕ್ತರು ಅತ್ಯಂತ ಭಕ್ತಿಯಿಂದ ನೋಡುತ್ತಾರೆ. ಶಿವ ದೇವಾಲಯಗಳಲ್ಲಿ ಖಂಡಿತವಾಗಿಯೂ ನಂದಿ ವಿಗ್ರಹವಿದೆ. ನಂದಿಯನ್ನು ಪೂಜಿಸುವುದರಿಂದ ಶಿವನ ಕೃಪೆ ಸಿಗುತ್ತದೆ ಎಂಬುದು ಭಕ್ತರ ನಂಬಿಕೆ. ಶಿವ ದೇವಾಲಯಗಳಿಗೆ ಭೇಟಿ ನೀಡಿದಾಗ ಮೊದಲು ನಂದಿ ವಿಗ್ರಹಕ್ಕೆ ಪೂಜೆ ಸಲ್ಲಿಸುವುದು ವಾಡಿಕೆ. ಹಿಂದೂ ಪುರಾಣಗಳಲ್ಲಿ, ಗೂಳಿಯನ್ನು ಸದಾಚಾರ ಮತ್ತು ಸತ್ಯದ ಸಂಕೇತ ಎಂದು ನೋಡಲಾಗುತ್ತದೆ.
ಕೋತಿ: ಕೋತಿಯನ್ನು ಹನುಮಂತನ ರೂಪವೆಂದು ಭಕ್ತರು ನಂಬುತ್ತಾರೆ. ರಾಮಾಯಣದಲ್ಲಿ ಪ್ರಮುಖ ಪಾತ್ರ ವಹಿಸಿದ್ದರು. ಹನುಮಂತನು ಅತ್ಯಂತ ಧರ್ಮನಿಷ್ಠ ದೇವತೆ. ಹನುಮಂತನನ್ನು ಪೂಜಿಸುವುದರಿಂದ ಭಕ್ತಿ, ಶಕ್ತಿ, ಧೈರ್ಯ ಮತ್ತು ಬುದ್ಧಿವಂತಿಕೆಯನ್ನು ಪಡೆಯಬಹುದು ಎಂದು ಭಕ್ತರು ನಂಬುತ್ತಾರೆ. ಹನುಮಾನ್ ದೇವಾಲಯಗಳಲ್ಲಿ ಕೋತಿಗಳಿಗೆ ಹೆಚ್ಚಿನ ಗೌರವವನ್ನು ನೀಡಲಾಗುತ್ತದೆ.
ಹುಲಿ: ದುರ್ಗಾ ದೇವಿಯ ವಾಹನ. ಆಕೆ ಹುಲಿ ಸವಾರಿ ಮಾಡುತ್ತಾಳೆ. ನಮ್ಮಲ್ಲಿರುವ ಕ್ರೂರ ಗುಣಗಳನ್ನು ಜನರು ಕೂಡ ಹತ್ತಿಕ್ಕಬೇಕು ಎಂಬುದಕ್ಕೆ ಇದು ಸೂಚನೆ. ಹಾಗೆಯೇ ಅಯ್ಯಪ್ಪ ಸ್ವಾಮಿಗೂ ಹುಲಿ ವಾಹನವಾಗಿದೆ. ಅಂತಹ ಹುಲಿಯನ್ನು ದೀಕ್ಷಾಗಳು ಭಕ್ತಿಯಿಂದ ಪೂಜಿಸುತ್ತಾರೆ. ಹುಲಿ ಪೂಜೆ ಮಾಡುವುದರಿಂದ ನಮ್ಮಲ್ಲಿರುವ ದುರ್ಗುಣಗಳು ಗುಣಗಳು ಕಡಿಮೆಯಾಗುತ್ತವೆ ಎಂಬುದು ಭಕ್ತರ ನಂಬಿಕೆ.
ಆನೆ: ಆನೆಯು ಗಣೇಶನ ಒಂದು ರೂಪ. ಗಣೇಶನಿಗೆ ಆನೆಯ ತಲೆ ಇರುವುದರಿಂದ ಗಜಾನನ ಎಂದು ಕರೆಯುತ್ತಾರೆ. ಅದಕ್ಕಾಗಿಯೇ ಕೆಲವು ದೇವಾಲಯಗಳಲ್ಲಿ ಆನೆಗಳನ್ನು ಸಾಕಿ ಭಕ್ತಿಯಿಂದ ಪೂಜಿಸುತ್ತಾರೆ. ವಿಘ್ನೇಶ್ವರನನ್ನು ಎಲ್ಲಾ ಕಷ್ಟಗಳನ್ನು ನಿವಾರಿಸುವ ದೇವರು ಎಂದು ಪರಿಗಣಿಸಲಾಗಿದೆ. ಭಕ್ತರು ತಮ್ಮ ತೊಂದರೆಗಳನ್ನು ನಿವಾರಿಸಲು ಆನೆಯ ರೂಪವನ್ನು ಕೇಳುತ್ತಾರೆ. ಆನೆಯನ್ನು ಪೂಜಿಸುವುದರಿಂದ ಉತ್ತಮ ಶಿಕ್ಷಣ ದೊರೆಯುತ್ತದೆ ಎಂದು ನಂಬಲಾಗಿದೆ.
ಮೀನು: ಹಿಂದೂ ಪುರಾಣಗಳ ಪ್ರಕಾರ, ವಿಷ್ಣುವು ಮತ್ಸ್ಯ ರೂಪದಲ್ಲಿ ಭೂಮಿಯನ್ನು ಉಳಿಸಿದನು. ಆದ್ದರಿಂದ ಮೀನನ್ನು ವಿಷ್ಣುವಿನ ಅವತಾರವೆಂದು ಪರಿಗಣಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಭಗವಾನ್ ವಿಷ್ಣುವನ್ನು ಮತ್ಸ್ಯ ಅವತಾರದಲ್ಲಿ ಪೂಜಿಸುವುದರಿಂದ ಜೀವ ಉಳಿಯುತ್ತದೆ ಎಂದು ಭಕ್ತರು ನಂಬುತ್ತಾರೆ. ಉತ್ತರ ಭಾರತದ ರಾಜ್ಯವಾದ ಅಸ್ಸಾಂನಲ್ಲಿ ಮೀನನ್ನು ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಪೂಜಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ.
ಆಮೆ: ಹಿಂದೂ ಪುರಾಣಗಳ ಪ್ರಕಾರ, ಕ್ಷೀರಸಾಗರವನ್ನು ಮಥಿಸುವಲ್ಲಿ ಆಮೆ ಪ್ರಮುಖ ಪಾತ್ರ ವಹಿಸಿದೆ. ಆಮೆ ನೀರಿನಲ್ಲಿ ಮುಳುಗದೆ ತನ್ನ ಮೇಲೆ ಪರ್ವತವನ್ನು ಹಿಡಿದಿಟ್ಟುಕೊಳ್ಳುತ್ತದೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ಮಂಥನವು ಯಾವುದೇ ಅಡೆತಡೆಯಿಲ್ಲದೆ ನಡೆಯುತ್ತದೆ. ಮಹಾವಿಷ್ಣು ಆಮೆಯ ರೂಪದಲ್ಲಿ ಬಂದನೆಂದು ಜನರು ನಂಬುತ್ತಾರೆ. ಅದಕ್ಕಾಗಿಯೇ ಆಮೆಯನ್ನು ದೇವರ ರೂಪವೆಂದು ಪರಿಗಣಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಭಗವಾನ್ ವಿಷ್ಣುವನ್ನು ಕೂರ್ಮದ ರೂಪದಲ್ಲಿ ಪೂಜಿಸುವುದರಿಂದ ಸ್ಥಿರತೆ ಬರುತ್ತದೆ ಎಂದು ಭಕ್ತರು ನಂಬುತ್ತಾರೆ.
ನವಿಲು: ನೇಮಲಿ ಕುಮಾರ ಸ್ವಾಮಿಯ ವಾಹನವಾಗಿದೆ. ಕೃಷ್ಣನೂ ನವಿಲು ಗರಿಯನ್ನು ಧರಿಸಿರುವುದರಿಂದ ಕೆಲವು ಭಕ್ತರು ಈ ಪ್ರಾಣಿಯನ್ನು ಭಕ್ತಿ ಭಾವದಿಂದ ಅಳೆಯುತ್ತಾರೆ. ಸುಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇಶ್ವರ ದೇವಸ್ಥಾನದಲ್ಲಿ ನವಿಲು ವಾಹನವಿದೆ. ಸುಭಮಣ್ಯ ಷಷ್ಠಿ, ನಾಗ ಪಂಚಮಿ ಹಬ್ಬಗಳಲ್ಲಿ ಕೆಲವರು ನವಿಲು ಮೂರ್ತಿಗಳಿಗೂ ಪೂಜೆ ಸಲ್ಲಿಸುತ್ತಾರೆ. ದೇವಾಲಯಗಳ ಸುತ್ತಲೂ ನವಿಲುಗಳು ಸಂಚರಿಸುವುದು ಅದೃಷ್ಟದ ಸಂಕೇತ ಎಂದು ಭಕ್ತರು ನಂಬುತ್ತಾರೆ.
ನಾಯಿ: ಹಿಂದೂ ಪುರಾಣಗಳ ಪ್ರಕಾರ, ನಾಯಿಯನ್ನು ಕಾಲಭೈರವ ಎಂದು ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ಅಂದರೆ ಶಿವನು ಕಾಲ ಭೈರವನ ರೂಪದಲ್ಲಿ ಹಳ್ಳಿಗಳಲ್ಲಿ ಸಂಚರಿಸಿ ಜನರನ್ನು ರಕ್ಷಿಸುತ್ತಾನೆ ಎಂಬ ನಂಬಿಕೆ. ಹಾಗಾಗಿಯೇ ನಾಯಿಯನ್ನೂ ಕೆಲವು ಭಕ್ತರು ಭಕ್ತಿಯಿಂದ ಅಳೆಯುತ್ತಾರೆ. ಅದರಲ್ಲೂ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ದೋಷವಿರುವವರು ವಿಶೇಷ ಸಂದರ್ಭಗಳಲ್ಲಿ ಕಾಲಭೈರವಾಸ್ತಕಂ ಮತ್ತು ಕಾಲಭೈರವ ಪೂಜೆಯ ಹೆಸರಿನಲ್ಲಿ ನಾಯಿಗಳನ್ನು ಪೂಜಿಸುತ್ತಾರೆ. ನೇಪಾಳ ಮತ್ತು ಉತ್ತರ ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಕುಕುರ್ ತಿಹಾರ್ ಹಬ್ಬದ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ ನಾಯಿಗಳನ್ನು ಪೂಜಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ.
ಇಲಿ: ರಾಜಸ್ಥಾನದ ಕರ್ಣಿಮಾತಾ ದೇವಸ್ಥಾನದಲ್ಲಿ ಇಲಿಗಳನ್ನು ಬಹಳ ಕಾಳಜಿಯಿಂದ ನೋಡಿಕೊಳ್ಳಲಾಗುತ್ತದೆ. ಇಲ್ಲಿ ದೇವಿ ಇಲಿಗಳ ರೂಪದಲ್ಲಿ ಸಂಚರಿಸುತ್ತಾಳೆ ಎಂಬುದು ಭಕ್ತರ ನಂಬಿಕೆ. ಅವರು ತಮ್ಮ ನೆಚ್ಚಿನ ಆಹಾರವನ್ನು ಹಾಕುತ್ತಾರೆ. ಇನ್ನೊಂದು ವಿಷಯವೆಂದರೆ ವಿಘ್ನೇಶ್ವರನ ವಾಹನ ಇಲಿ. ಇದನ್ನು ಮೂಷಿಕಂ ಎನ್ನುತ್ತಾರೆ. ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಗಣಪತಿ ನವರಾತ್ರಿಯಲ್ಲಿ ಗಣೇಶನ ವಾಹನವಾದ ಇಲಿಯನ್ನು ಸಹ ಅವನೊಂದಿಗೆ ಪೂಜಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ.